Trò đùa của sự ngẫu nhiên

Tổng quan

Trước đây tôi đã đọc Thiên Nga Đen nổi tiếng, nhưng không đọng lại trong đầu được nhiều, tự hỏi bản thân hơi chậm hiểu chăng? Sau, mới biết cuốn này nằm trong một series và ý tưởng về tầm quan trọng của sự bất định được chia sẻ xuyên suốt từ đầu. Bộ “Incerto” của Nassim Nicholas Taleb bao gồm nhiều cuốn, theo thứ tự xuất bản như sau:

Trò đùa của sự ngẫu nhiên (Fooled by Randomness) 2001.
Thiên Nga Đen (The Black Swan) 2007.
Khả năng cải thiện nghịch cảnh (Antifragile) 2012.
Chiếc gường của Procrustes (The Bed of Procrustes) 2016.
Da Thịt trong cuộc chơi (Skin In the Game) 2018.

Vậy nên tôi quyết định lần mò về cuốn đầu tiên để đọc, có lẽ là dễ hiểu hơn khi tư tưởng còn đơn sơ, đồng thời cũng theo góc nhìn cá nhân tôi: nếu bạn đọc được (một vài điểm) trong cuốn sách “già nua” mà vẫn thấy áp dụng được, thì đó là những điểm có giá trị.

Cuốn này tôi đọc trong khoảng tháng 5-6 năm 2022, một mùa hè hậu Covid với nhịp công việc lặp đi lặp lại, các địa điểm vẫn chưa được mở cửa hoàn toàn. Phải chăng dịch bệnh là nguyên nhân chính kiến Taleb một lần nữa nổi như cồn, sau sự thành công của Thiên Nga Đen dự báo cho Khủng hoảng tài chính 2008.

Sách bao gồm 14 chương không cần đọc theo thứ tự, dưới đây ghi chép lại các đoạn highlight kèm suy nghĩ của tôi. (Một số đoạn không có bình luận, cơ bản bởi câu chữ bản thân nó đã nói lên tất cả).

Phần mở đầu: Thánh đường trong mây

Kẻ ngốc gặp may, theo định nghĩa là người hưởng lợi ích từ sự phân bố thiếu hài hòa của may mắn nhưng lại cho rằng thành công của mình xuất phát từ những nguyên nhân khác, thường là những nguyên nhân rất chính xác.

Đầu óc chúng ta không được trang bị đầy đủ công cụ để có thể xử lý vấn đề xác suất. Khuyết điểm này tồn tại ở cả giới chuyên gia, đôi khi chỉ tồn tại ở giới chuyên gia.

Có nhiều tác giả cho rằng, do tiến hóa, bộ não con người không giỏi trong việc hình dung về xác suất và hàm mũ, bởi các nhu cầu cơ bản để sinh tồn không cần đến 2 hình thức tính toán này. Nhiều người còn thần thánh hàm mũ như kì quan thứ 8 của nhân loại (lãi kép).

họ nghĩ rằng chúng ta có thể dùng ý chí để kiểm soát bản năng của mình và biến đổi bản năng ấy chỉ qua lời ra lệnh đơn thuần nhằm đạt được hạnh phúc, lý trí, cùng nhiều thứ khác. Về cơ bản mà nói, nhóm này bao gồm những người nghĩ rằng phương thức chữa chứng béo phì là thông báo cho mọi người biết họ nên sống lành mạnh.

chúng ta không hoàn hảo và không cần phải nhọc hơi sửa chữa những khiếm khuyết của mình làm gì. Chúng ta quá khiếm khuyết và khập khiễng với môi trường sống của mình đến mức chúng ta chỉ có thể tìm cách đi vòng qua những khiếm khuyết này mà thôi.

Ngay từ mở đầu, cuốn sách rõ ràng không tìm cách khuyên nhủ mọi người như thông thường, mà đơn giản chỉ ra những gì chúng ta đang không nhận ra, để tránh. Một phương pháp tiếp cận thực dụng.

Phần 1: Lời cảnh báo của Solon

1. Nếu bạn giàu có, tại sao bạn lại không thông minh?

Thành công ở mức độ vừa phải có thể dựa vào kỹ năng và lao động. Thành công lớn là do những sự biến thiên.

cảm giác Sahadenfreude (đây là từ tiếng Đức chỉ niềm vui mà con người có được khi chứng kiến sự bất hạnh ập đến với đối thủ của mình)

đoạn này không liên quan lắm nhưng giới thiệu 1 định nghĩa HAY cần ghi chép lại.

Cuộc sống của Nero là cực kỳ giàu có so với chất lượng trung bình của các cuộc đời mà anh có thể có. Nếu phải sống đi sống lại quãng đời làm việc của mình vài triệu lần, thì anh cũng hiếm khi gặp vận đen - nhưng, xuất phát từ quan điểm bảo thủ của mình, anh cũng hiếm khi gặp vận may lớn.

2. Một phương pháp kế toán kỳ quái

Thực tế cuộc sống còn khắc nghiệt hơn cả trò cò quay Nga. Thứ nhất, nó không thường xuyên bắn ra viên đạn chết người, giống như một khẩu súng lục với ổ đạn có sức chứa hàng trăm, thậm chí hàng nghìn viên, thay vì chỉ có sáu viên. Sau khoảng mười lần thử, người ta quên đi sự tồn tại của viên đạn và yên tâm sống trong cảm giác an toàn giả mạo.

Đi đến sân bay và hỏi những hành khách đang chuẩn bị lên đường tới một địa điểm hẻo lánh nào đó rằng họ sẵn sàng chi bao nhiêu để mua một gói bảo hiểm có chính sách bồi thường, ví dụ, 1 triệu tugrik (đơn vị tiền tệ ở Mông Cổ) nếu họ chết trong chuyến đi (vì bất cứ lý do nào). Sau đó, lại hỏi một nhóm hành khách khác rằng họ sẵn sàng chi bao nhiêu tiền để mua gói bảo hiểm cũng bồi thường số tiền tương tự nhưng là trong trường hợp có hành động khủng bố xảy ra (và chỉ trong trường hợp này mà thôi). Bạn thử đoán xem trường hợp nào được mọi người sẵn sàng chi nhiều tiền hơn: Khả năng cao là họ sẽ trả cao hơn cho gói bảo hiểm thứ hai (mặc dù gói đầu tiên đã bao gồm tình huống chết do khủng bố)

mọi người không muốn bảo hiểm cho những thứ trừu tượng; họ quan tâm đến những rủi ro có thể hình dung rõ.

bản đồ tư duy xác suất trong tâm trí một người sẽ bị lái theo hướng những tin tức giật gân đến mức anh ta chỉ nhận được lợi ích thông tin khi ngừng tiếp nhận các chương trình tin tức.

Hãy cảnh giác những nhầm lẫn giữa sự đúng đắn và tính dễ hiểu. Thói thường thích những gì có thể lý giải ngay lập tức và thích “nói tóm lại”.

Trong công việc hàng ngày, tôi chứng kiến rất nhiều người (cả cấp trên và cấp dưới), vì lợi ích về mặt thời gian và sức khỏe trí óc, đã yêu cầu để tôi phải diễn đạt theo phong cách “nói tóm lại”, “ngắn gọn là”; hay những bản “executive summary”. Dễ hiểu không phải lúc nào cũng đúng đắn.

Einstein: “Tư duy thông thường chẳng qua chỉ là tập hợp những quan điểm sai lầm mà chúng ta tiếp thu ở tuổi 18” - “Common sense is the collection of prejudices acquired by age eighteen”

Nguồn gốc câu nói có thể không phải từ Einstein - theo Quote Investigator
In conclusion, a version of this expression was attributed to Albert Einstein by a journalist named Lincoln Barnett in 1948, but Barnett did not use quotation marks. Hence, he may have been paraphrasing a viewpoint he thought was held by Einstein. In addition, Einstein wrote the forward to a book by Barnett containing the expression; hence, there is some evidence that the words accorded with Einstein’s beliefs.

3. Suy ngẫm về lịch sử từ góc nhìn toán học

Chúng ta không thể rút kinh nghiệm từ chính những phản ứng của mình trước các sự kiện trong quá khứ. Ví dụ: họ liên tục giữ lấy cái thiên kiến rằng việc mua một món đồ sẽ đem lại niềm hạnh phúc lâu dài, thậm chí là vĩnh viễn, hoặc một trở ngại sẽ gây ra sự đau khổ nghiêm trọng và kéo dài (trong khi trên thực tế, những trở ngại tương tự không ảnh hưởng quá lâu đến họ và niềm vui mua sắm chỉ tồn tại trong thoáng chốc).

rõ ràng con người thường hay đánh giá thấp tác động của thời gian

Tâm trí chúng ta không được thiết kế để hiểu về cách thế giới vận hành, mà là để nhanh chóng thoát ra khỏi rắc rối và có người nối dõi.

Sai lầm không phải là thứ được xác định sau khi sự đã rồi, mà được xác định trong những thông tin có được cho đến thời điểm sự kiện diễn ra. Hiệu ứng nghiêm trọng hơn của thiên kiến nhận thức muộn là những người giỏi dự đoán quá khứ sẽ tự tin rằng họ cũng giỏi dự đoán tương lai.

Mọi người thường suy luận rằng bởi vì một số phát minh đã cách mạng hóa đời sống của chúng ta, nên cần ủng hộ mọi phát minh và phải ưu ái phát minh mới so với phát minh cũ. Tôi có quan điểm ngược lại. Chi phí cơ hội của việc bỏ lỡ một “cái mới mới” như máy bay và ô tô là rất nhỏ so với cái hại của tất cả những thứ rác rưởi mà chúng ta phải bơi qua để lấy được những viên ngọc như vậy. Cách lập luận này có thể áp dụng cho thông tin. Vấn đề của thông tin không nằm ở chỗ nó gây phân tâm và nhìn chung là vô dụng, mà là nó độc hại. Người ta không nhận ra rằng giới truyền thông được trả tiền để thu hút sự chú ý của họ. Đối với phóng viên, im lặng hiếm khi là vàng.

Mức lợi nhuận 15% với tỉ lệ biến động (hay bất định) 10% trong một năm nghĩa là xác suất thành công trong bất kỳ năm nào sẽ là 93%. Nhưng xét ở quy mô thời gian hẹp hơn, nó chỉ tương đương với xác suất thành công 50,02% trong bất kỳ giây nào. Với sự gia tăng rất ít về thời gian, giá trị quan sát gần như không tiết lộ được bất cứ điều gì. Nhưng trái tim vị nha sĩ không mách bảo ông điều đó. Vốn là người nhạy cảm, mọi sự thua lỗ - được hiển thị bằng màu đỏ trên màn hình máy tính - đều khiến ông khổ sở. Ông phấn khởi một chút khi thấy kết quả dương, nhưng sẽ sa sút tinh thần đáng kể khi thấy kết quả âm.

Một cách vô lý, tỷ lệ thành công của mục tiêu cuối cùng thường bị đem áp vào các mốc thời gian nhỏ hơn (các “milestone”). Trong khoảng thời gian ngắn, thứ quan sát được chỉ là sự “biến thiên”, không phải “lợi nhuận”. Ví dụ này cũng cho thấy sức mạnh của sự tiến bộ nhỏ hàng ngày. Sức mạnh hàm mũ một lần nữa bị con người đánh giá thấp.

Nếu bạn nghĩ rằng mình kiểm soát được cảm xúc của bản thân, vậy hãy thử hình dung đến trường hợp có người tin rằng họ có thể kiểm soát được nhịp tim và độ mọc của râu tóc trên cơ thể mình mà xem

Nếu một sự kiện là quan trọng, nó sẽ tìm cách lọt vào tai tôi.

Một ý tưởng có từ những năm đầu thiên niên kỷ và có giá trị tới tận bây giờ. Mạng xã hội (facebook, twitter, forum, tiktok, …) và truyền thông (các trang báo, nguồn thông tin) tạo ra quá nhiều thông tin để được chú ý. Tốt hơn là, lờ chúng đi.

Thường thì chỉ cần tham gia một group chat thì các sự kiện quan trọng, sẽ vẫn tới được bạn thông qua mọi người trong đó.

Mỗi khi muốn FOMO tin tức, tôi sẽ cân nhắc 2 lý do sau:

Chi phí cơ hội của việc bỏ lỡ 1 tin tức tốt nhỏ hơn nhiều so với công sức bỏ ra để bơi qua đống thông tin đó.

Tin tức quan trọng cuối cùng rồi cũng sẽ tới được bạn.

Không thể lấy một cảm xúc tích cực bù đắp cho một cảm xúc tiêu cực được (một số nhà tâm lý học ước tính rằng hiệu ứng tiêu cực của một sự mất mát có thể lớn trung bình gấp 2,5 lần hiệu ứng của một điều tích cực); nó sẽ dẫn đến sự thâm hụt cảm xúc.

Trong dài hạn, nếu tiếp xúc nhiều sự kiện (cả tích cực và tiêu cực), con người ta luôn bị thâm hụt cảm xúc. Hình dung đơn giản bằng cách tiếp xúc với ít sự kiện, ta sẽ có thâm hụt ít hơn.

4. Sự ngẫu nhiên, thứ vô lý và trí thức khoa học

Độc giả hãy tìm đọc cuốn sách khôi hài Fashionable Nonsense (tạm dịch: Những thứ vô lý hợp thời). Chỉ cần liệt kê ra thập cẩm các loại trích dẫn khoa học, một vị trí thức văn chương đã có thể thuyết phục được các vị trí thức văn chương khác tin rằng như vậy là công trình của ông ta đã được dán tem khoa học.

Điều khiến tôi kinh ngạc khi đọc cuốn Selfish Gene (Gen vị kỷ) của Richard Dawkins là tuy không có một biểu thức nào, nhưng dường như cuốn sách được diễn dịch từ ngôn ngữ toán học. Dẫu vậy, nhưng nó vẫn là thứ văn chương nghệ thuật.

Tôi sẽ thêm cuốn Gen vị kỷ vào danh sách chờ đọc, mặc dù thấy nhiều bình luận cho rằng văn chương của bác Richard Dawkins này khó đọc, quay cuồng.

Sự khó phân biệt giữa văn chương và khoa học, nằm ở việc “ngẫu nhiên” đã che mắt cách chúng ta tư duy. Bằng cách cóp nhặt thuật ngữ cao siêu và kết hợp trong một câu “nghe có vẻ” chính xác về mặt ngữ pháp, nó khiến người đọc lầm tưởng về tính chính xác về mặt giá trị. Điều này cũng xảy ra trong môi trường doanh nghiệp, nơi những bài diễn thuyết đúng ngữ pháp nhưng vô nghĩa thường xuyên xảy ra.

Lần tới, trong lúc tham gia một cuộc họp hay đọc email, tôi nên cố gắng lược bỏ các cụm từ/cụm câu khuôn mẫu (“template”) trước khi tiếp nhận.

5. Sự sống sót của những cá thể ít phù hợp nhất - Liệu tiến hóa có bị sự ngẫu nhiên đánh lừa không?

Cần 7 năm để John trở thành vị anh hùng nhưng chỉ cần 7 ngày để biến anh thành kẻ bại trận. Không chuẩn bị trước kế hoạch hành động phòng trường hợp thua lỗ. Đơn giản là họ không nhận thức được khả năng này. Cả Carlos và John đều mua thêm trái phiếu sau khi thị trường sụt giảm mạnh, nhưng đó chỉ là quyết định nhất thời, không theo kế hoạch đã có nào.

Họ không nghĩ đến trường hợp có thể phương pháp định giá của họ là sai lầm, mà chỉ để ý xem thị trường có khớp với cách định giá của mình hay không.

Lý do không đơn thuần chỉ là họ tham gia vào đúng thị trường, mà là trong phong cách của họ có xu hướng phù hợp với đặc điểm của những đợt thị trường phục hồi trong thời gian đó. Họ là những người mua cổ phiếu giảm mạnh. Ngẫm lại, đó tình cờ lại là đặc điểm đáng mong đợi nhất trong giai đoạn từ năm 1992 đến mùa hè năm 1998 ở các thị trường mà họ tham gia.

6. Độ nghiêng lệch và tính bất đối xứng

Tần suất kiếm lợi nhuận không có ý nghĩa; quan trọng là mức độ của lợi nhuận

Lợi nhuận là con số đô-la tuyệt đối, vì vậy quyết định không được đưa ra chỉ dựa vào con số tương đối (%). Nếu 70% thị trường lên 1 điểm và 30% thị trường xuống 10 điểm, rõ ràng miệng kêu giá lên nhưng tay lại bán khống, bản thân không hề mâu thuẫn.

Sự kiện càng hiếm gặp, giá trị của nó càng bị đánh giá thấp

Một chiến lược kinh doanh/đầu tư nghe rất hứa hẹn. Tác giả đề cập tới “những khoản cược bất đối xứng”. Nhưng tôi không biết phải áp dụng thực tế như thế nào?

Những đồng tiền thể hiện tính ổn định nhất trong lịch sử lại dễ bị sụp đổ nhất. Đây là phát hiện đau lòng của giới đầu tư vào mùa hè năm 1997 khi tin tưởng vào sự an toàn của các ngoại tệ có tỉ giá cố định của Malaysia, Indonesia và Thái Lan (tỉ giá của các đồng tiền này so với đồng đô- la Mỹ được giữ ở mức cố định, không có dấu hiệu biến động nào cho đến khi chúng bị phá giá một cách đột ngột, nhanh chóng và dữ dội)

Tôi đọc đoạn này vào 7:31 AM ngày 23 tháng 5 năm 2022. Mới vài ngày trước thế giới (trong đó có tôi) chứng kiến, hứng chịu sự sụp đổ của Luna và UST, 2 đồng tiền mã hóa thuật toán cũng có bản chất neo cố định, bị depeg rồi tuột giá không phanh.

Quả thực, mùa hè năm 1997 và 2022 có những nét tương đồng đến như vậy, nhưng lại rất ít người nhận ra.

bị phá giá một cách đột ngột, nhanh chóng và dữ dội

7. Vấn đề phép quy nạp

Tối đa hóa xác suất thắng cuộc không dẫn đến việc tối đa hóa giá trị kỳ vọng từ cuộc chơi khi chiến lược có thể bao gồm độ nghiêng lệch, có nghĩa là một xác suất nhỏ về một tổn thất lớn và một xác suất lớn về một chiến thắng nhỏ.

Không bao giờ tiếp cận bất kỳ thứ gì như là một trò chơi để chiến thắng.

Cuộc sống không phải các trò chơi cân bằng, giống như trò cò quay Nga (Russian roulette) - bạn sẽ thắng cho tới khi bạn qua đời.

Tôi sẽ xem xét roadmap để đọc về Lý thuyết trò chơi một cách nghiêm túc.

Tránh xa những người có bản tính cạnh tranh, vì họ có xu hướng vật chất hóa mọi thứ và hạ thấp thế giới thành các phân loại, ví dụ như một năm họ đăng tải được bao nhiêu bài báo, hay họ đứng thứ bao nhiêu trong bảng xếp hạng giải đấu.

Trong công việc, không khó để gặp những người như vậy. Rõ ràng “thích phân loại” mọi thứ là sự thể hiện không thể chối cãi của bản tính cạnh tranh. Ngạc nhiên là tôi giờ mới thấy sự liên kết (gần như) là hiển nhiên này.

Nỗ lực chăm chỉ = sự tầm thường kém hiệu quả. Triết học = điều mà những người giỏi hùng biện làm khi họ có quá nhiều thời gian rảnh rỗi.

Lý thuyết nào không cung cấp được một tập hợp các điều kiện để theo đó nó có thể được chứng minh là sai sẽ chỉ là chiêu trò bịp bợm - việc bác bỏ nó là điều không thể. Vật lý học Newton là khoa học vì nó cho phép chúng ta bác bỏ nó, như bây giờ chúng ta đã biết là nó sai, trong khi chiêm tinh học không phải là khoa học vì nó không cung cấp những điều kiện để chúng ta có thể bác bỏ nó. Một nhà giao dịch không có một luận điểm nào khiến anh ta thay đổi quan điểm của mình thì không phải là một nhà giao dịch

Gần đây tôi tìm thấy 1 ý tưởng tương tự trong cuốn “How Not to Be Wrong: The Power of Mathematical Thinking” của Jordan Ellenberg. Trong đó khuyên rằng, để chứng minh 1 vấn đề thì người ta nên dành ban ngày để chứng minh nó đúng VÀ ban đêm để chứng minh nó sai.

Lần tới trong các cuộc tranh luận không hồi kết, tôi sẽ thử chủ động hỏi đối phương “bây giờ như thế nào thì anh/chị sẽ tin rằng mình sai?”

Họ giao dịch dựa trên những ý tưởng rút ra từ các quan sát (bao gồm cả quan sát lịch sử quá khứ) nhưng, họ bảo đảm rằng cái giá phải trả khi mắc sai lầm đã được giới hạn (và họ không tính xác suất từ dữ liệu quá khứ).

Trả lời cho câu hỏi ở Chương 6 của tôi. Không sử dụng lịch sử quá khứ vừa để đặt cược vừa để đo lường rủi ro.

Kết thúc phần I của cuốn sách, tôi sẽ tách ghi chú cho phần 2 và phần 3 ở một bài viết khác.